قهوه تنها یک نوشیدنی نیست، اگر نوع و زاویه نگاهمان را به آن تغییر بدهیم. این محصول کم‌نظیر به تدریج در حال کسب جایگاهی ویژه در سبد خانوار ایرانی و در سبک زندگی اقشار مختلف مردم است. به همین خاطر پیامدهای قابل توجهی در زندگی روزمره و کسب و کار ما و حتی سایر نقاط دنیا دارد.

هرچند قهوه و قهوه‌خانه از گذشته‌های بسیار دور جزو فرهنگ و سبک زندگی مردمان خاورمیانه و از جمله کشورما ایران بوده است اما در دوران معاصر این نوشیدنی چای است که با ورود به خانه‌های مردم و کسب جایگاه نخستین نوشیدنی ده‌ها کسب و کار مختلف را به وجود آورده است.

هنوز هم چای نوشیدنی اصلی ما ایرانی‌ها است، اما در چند سال اخیر قهوه نیز خیز برداشته که جایگاه تاریخی خود را بازیابد. از رشد قارچ گونه کافی‌شاپ‌ها که بگذریم سر برآوردن کسب و کارهایی که به خرید و فروش و تولید و بسته بندی قهوه و انواع مختلف قهوه‌سازهای بزرگ و کوچک مشغول هستند نشانی از ورود دوباره قهوه به درون خانه‌ها و سبک زندگی بخش بزرگی از جامعه است.

بدون شک کسب و کارهای زیادی در چند سال اخیر حول و حوش تهیه، بسته‌بندی، توزیع و سرو قهوه شکل گرفته است. انگار قهوه خوردن تبدیل شده است به نماد مدرنیسم ومردم، به ویژه جوانان و نوجوانان با نوشیدن آن مدرن بودن خود را به نمایش می‌گذارند.

قهوه بدون شک تنها یک نوشیدنی نیست. برگزاری نمایشگاه قهوه در ایران مال بهانه‌ای شد تا برای معرفی قهوه و پیامدهای اجتماعی و اقتصادی آن از نگاه جامعه‌شناسی به آرای جامعه‌شناس بزرگ معاصر، آنتونی گیدنز مراجعه کنم. گیدنز در کتاب «جامعه شناسی» برای اینکه به مخاطب خود توضیح دهد که نگاه جامعه‌شناسانه چگونه است به توضیح رفتاری ساده مانند نوشیدن قهوه از نگاه جامعه شناسی می‌پردازد. دیدگاه‌های او در باره جایگاه قهوه و پیامدهای جهانی آن جالب و شایسته مطالعه است.

قهوه فرصتی برای باهم بودن و تعامل اجتماعی

آنتونی گیدنز می‌نویسد: پیش از هر چیز می‌توانیم بگوییم که نوشیدن قهوه فقط یک رفع خستگی ساده نیست. این کار به منزله بخشی از یک فعالیت اجتماعی روزمره ما ارزش نمادین دارد. در اغلب اوقات مناسک و تشریفاتی که با نوشیدن قهوه همراه است بسیار مهم‌تر از عمل مصرف خود این نوشیدنی است. نخست اینکه برای بسیاری از غربی‌ها قهوه صبح محور و مرکز روال زندگی شخصی آنها است. نوشیدن قهوه نخستین گام اصلی برای آغاز روز است. قهوه صبح اغلب در طول روز با قهوه‌های دیگری که همراه دیگران نوشیده می‌شود و همین شالوده مناسک اجتماعی است ادامه پیدا می‌کند. دونفر که برای نوشیدن قهوه با یکدیگر قرار ملاقات می‌گذارند. احتمالا به باهم بودن و با هم حرف زدن بیش از چیزی که واقعا می‌نوشند اهمیت می‌دهند. درواقع، خوردن و نوشیدن در همه جوامع فرصت‌هایی برای روابط و کنش متقابل اجتماعی و به اجرا گذاشتن مناسک فراهم می‌کند.

یک ماده مخدر پذیرفته شده

دوم، قهوه را برای «نیرو و نشاط بیشتری» که به آنها می دهد می‌نوشند. روزهای طولانی اداره و مطالعه دیر هنگام شبانه با نوشیدن قهوه آسان‌تر تحمل می‌شود. قهوه ماده‌ای اعتیادآور است، اما معتادان قهوه در فرهنگ غربی از نظر اکثر مردم جزو مصرف کنندگان مواد مخدر به شمار نمی‌آیند. قهوه همچون سیگار، ماده مخدری است که به لحاظ اجتماعی مورد پذیرش است. اما هستند جوامعی که با مواد مخدر دیگر مدارا می‌کنند، اما هم قهوه و هم سیگار را ناپسند می‌دانند. جامعه شناسان علاقمند به دانستن چرایی چنین تفاوت‌هایی هستند.

سوم، فردی که قهوه می‌نوشد وارد مجموعه‌ای پیچیده از روابط اجتماعی و اقتصادی می‌شود که در سراسر جهان گسترش می‌یابد. قهوه محصولی است که مردمان برخی از ثروتمندترین و فقیرترین نواحی کره زمین را به هم پیوند می‌دهد: قهوه به حد وفور در کشورهای ثروتمند مصرف می‌شود درحالی که عمدتاً در کشورهای فقیر به عمل می‌آید. قهوه بعد از نفت ارزشمندترین کالا در تجارت جهانی است و برای بسیاری از کشورها بزرگترین منبع تجارت خارجی آنها است. تولید، حمل و نقل و توزیع قهوه مستلزم معاهده‌های مستمر بین کسانی است که هزاران فرسنگ با مصرف کنندگان قهوه فاصله دارند.

میراث استعمار

چهارم، عمل نوشیدن یک فنجان قهوه کل فرایند توسعه اجتماعی و اقتصادی را در خود جای می‌دهد. همراه با سایر اقلام مأنوس رژیم غذایی غربی(مثل چای، موز، سیب و شکر) قهوه نیز فقط از اواخر دهه اول سده نوزدهم مصرف عمومی و گسترده پیدا کرد. هرچند که منشأ این نوشیدنی در خاورمیانه است، مصرف انبوه آن به دوره توسعه طلبی غرب یعنی به یک قرن و نیم پیش باز می‌گردد. تقریبا تمام قهوه‌ای که ما امروز می‌نوشیم از مناطقی می‌آید که مستعمره اروپا بودند(آمریکای جنوبی و آفریقا). قهوه به هیچ وجه بخشی از اقلام طبیعی رژیم غذایی غربی نیست. میراث استعماری تأثیر بسیاری بزرگی بر توسعه تجارت جهانی قهوه داشته است.

جنبه‌های سیاسی قهوه

پنجم، قهوه محصولی است که در مرکز مناقشه‌های کنونی درباره جهانی شدن، تجارت بین‌المللی، حقوق بشر و تخریب محیط زیست قرار می‌گیرد. همراه با افزایش محبوبیت قهوه، این محصول جنبه تجاری سیاسی نیز پیدا می‌کند: تصمیم‌هایی که مصرف کنندگان در باره نوع قهوه مصرفی‌شان و محل خرید آن می‌گیرند، به انتخاب‌های سبک زندگی تبدیل شده است. ممکن است افرادی تصمیم بگیرند فقط قهوه طبیعی(بدون استفاده از کودهای شیمیایی یا اصلاح ژنتیکی)، یا قهوه بدون کافئین، یا قهوه‌ای بنوشند که با تجارت عادلانه(به پرداخت کامل قیمت بازار به تولید کنندگان کوچک قهوه در کشورهای در حال توسعه) تهیه شده است. آنها ممکن است بخواهند از فروشگاه‌های مستقل قهوه حمایت کنند نه از فروشگاه‌های زنجیره‌ای شرکت‌های بزرگی مانن استارباکس. ممکن است نوشندگان قهوه تصمیم به تحریم قهوه برخی کشورهایی بگیرند که حقوق بشر ر رعایت نمی‌کنند یا به محیط زیست آسیب می‌رسانند. این تصمیم‌ها به شدت می‌تواند کسب و کارهای مرتبط را تحت تأثیر قرار دهد.